О Михаиле Николаевиче Юхме
Юхма Мишши (Михаил Николаевич Ильин) чăваш халăх писателĕ, паллă тĕпчевçĕ-академик, çутлăх ĕçченĕ, тăлмач, культура деятелĕ. Вăл Чăваш Республикин Патăрьел районне кĕрекен Сăкăт ялĕнче 1936 çулхи ака уйăхĕн 10-мĕшĕнче çуралнă. Республикăн кăнтăр енчи чăваш ялĕ Сăкăт - пысăк ял. Юхма вăл хушма ят. Мĕншĕн-ха литература анине пырса кĕнĕ çамрăк çыравçă çак хушма ята суйласа илнĕ? Юхма пĕчĕк кăна юханшыв, Патăрьел витĕр юхса тухать те Пăлана шăппăн кăна шăнкăртатса юхса кĕрет. "Эпĕ çитрĕм сан патна, йышăнсам мана, пиччем", - тесе лăпкăн калаçать. Патăрьелĕнче вара кашни эрнекун шавлă пасар. Юхма пасарĕ теççĕ ăна. Таврари ялсенчен пухăнаççĕ пасара Юхма хĕррине. Юхма пурне те кăмăллăн йышăнать, пасар саланнă чухне ырă сунать, кĕтсе илме хатĕр вăл халăха. Лăпкăн юхать, Юхма Михаил Николаевич кăмăлĕ те Юхма юханшывĕпе пĕр кĕвĕллĕ мар-и вара! Халăхпа, ялан халăхпа вăл. Чăваш халăх писателĕн пĕтĕм пурнăçĕ иксĕлми хăватлă çак пĕчĕк юханшывăнни пекех. Юхать Юхма, юхать халăха вăй парса. Юхма хĕрринче нумай тăтăм, ун юххине пăхрăм. Шăппăн, лăпкăн юхать ёмĕрсем хушши. Михаил Николаевич та çавнашкалах. Ырми-канми ĕçлет, кĕнеке хыççăн кĕнеке калăплать. Халăх кун-çулĕ, ун историйĕ çине тарăн куçĕсемпе тинкерсе пăхать. Чăваш литературинче, чăваш литературинче кăна мар, Атăлпа Урал хушшинче, тĕнче литературинче палăрмалла йĕр хăварчĕ хăйĕн тĕлĕнмелле хăватлă хайлавĕсемпе. Вăл нумай-нумай юмахсен, калавсен, повеçсен, романсен, пьесăсен, юрă-такмак, сăвă-поэмăсен авторĕ. Унăн хайлавĕсене тахçантанпах шкулсенче вĕренеççĕ. «…»
Юхма Мишши - чăваш литератури ани çине вăрçă хыççăн пырса кĕнĕ писательсенчен пĕри. Вăл нумай-нумай халапсемпе юмахсен, калавсен, пысăк калăпăшлă историлле романсен авторĕ те. Унăн кĕнекисене 144 чĕлхене куçарса кăларнă. Мĕн çамрăкранпах халăх сăмахлăхне пухатъ вăл, аллине ручкăпа тетрадь тытса чăваш ялĕсем тăрăх утнă, тăван халăхăн сăнарлă чĕлхине итлесе киленнĕ, тетрадь çине çыра-çыра илнĕ. Ватă мучисен калавĕсене тăнланă. "Элпи чечекĕсенче" - Ентимер мучи, ватă çын. Мĕнле халап-юмах пĕлмест пулĕ вăл! Юхма Мишши хăй пурнăçĕнче Владимир Даль çулĕпе утнă. Халăх сăмахлăхне пухакансене нимĕçсен паллă поэчĕ И. Гете тахçан-тахçанах чи телейлĕ çынсем тесе шутланă. Эппин, Юхма Мишши - телейлĕ çынсенчен пĕри. Ун повеçĕсенче, романĕсенче мĕн чухлĕ халăхра çÿрекен халапсем. "Кăвак çĕмрен" романра кăвак юман çинчен çырса кăтартнине хумханмасăр вулама май та çук. Çук халь кăвак юман. Касса пĕтернĕ çав тери хаклă йывăçа. Каялла тавăрайми аваллăх. Тăван халăх аваллăхĕ. Е тата "Мускав çулĕ" романах илер. Хĕр аки çинчен çырса пани тата... Вăл çеç-и! Мĕн чухлĕ ырă йăла-йĕркесене илсе кăтартнă, çамрăк вулаканăм! Чăвашсем еплерех ĕçчен те сăпайлă пулнă иккен. Ĕçлеме те пĕлнĕ, хăна-вĕрлене чĕререн сăйланă, тав сăмахĕсем каланă.
Юхма Мишши академик тăван халăхăн пултаруллă ывăл-хĕрĕсен пархатарлă пурнăçне тĕпчесе, хăй çырнисене ала витĕр алласа чи витĕмлĕ сăмахсемпе вĕсен сăнарĕсене калăплать. Илер-ха виççĕмĕш космонавт Андриян Николаев чăваш ывăлĕ çинчен çырнисене. Çав кĕнекесенчи сыпăксене пĕрремĕш класрах вулаççĕ "пĕчĕк" чăвашсем.
Чăваш халăхне çутта кăларакан Иван Яковлевич Яковлев пурнăçĕпе ĕçĕ-хĕлĕ унăн нумай романĕсенче сăнланнă.
"Атăл шывĕ юха тăрать" историлле роман та кун çути курчĕ, Чăваш халăх писателĕн, паллă тĕпчевçĕ-академикăн çĕнĕ романĕнче авалхи чăвашсен X ĕмĕрти пурнăçне çырса кăтартнă. Тĕп ĕçсем вуннăмĕш ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче, Алмас патша авалхи чăвашсен патшалăхне, Атăлçи Пăлхарстана, çирĕплетес, ăна пĕтĕм тĕнчери ытга патшалăхсемпе тĕрлĕ килĕшÿсем туса та вăйлатас тенине çырса кăтартнă. "Атăл шывĕ юха тăрать" - Юхма Мишши çыракан 12 кĕнекерен тăракан "Хуркайăк çулĕ" ярăма кĕрет. Ку роман çак тетралогире шучĕпе улттăмĕш кĕнеке пулать. Çыравçăн малтанхи пилĕк романĕ уйрăм кĕнекен пичетленсе тухнă та ĕнтĕ.
Юхма Мишши хăйĕн хайлавĕсенче яланах ватăсене мăнукĕсемпе калаçтарать терĕмĕр. "Кăвак çĕмренре" вилме выртнă асламăшĕ мăнукне Ильтелет çинчен каласа парать. "Атăл шывĕ юха тăрать" романра Ашмар мучи пĕчĕк Уракпа пуплет. Аваллăх çинчен ăнлантарать. Тата çакна та калас пулать: Юхма Мишши хăйĕн повеçĕсемпе романĕнсенче ватгисем каланисене халăх юррисене иле-иле кăтартать. Сăмахран, "Анне çăкăрĕ" романра атте-анне чĕлхине юратмалла пирки Туймăрса вилес умĕн каланă сăмахсене çырса панă:
Пулăттăм эпĕ çап-çутă хĕвел,
Халăх чунне,
Тертлĕ чунне ăшăтма,
Пулăттăм эпĕ турă пек вăйлă
Хам чĕлхене,
Тăван чĕлхене упрама.
Шăпчăк юрри,
Саркайăк юрри -
Юратнă чĕлхе,
Шăнкăр-шăнкăр шыв пек,
Ашă çил сасси пек -
Аннеçĕм чĕлхи,
Чăвашăн чĕлхи.
Чĕнсе калани те, пил сăмахĕсем те çак йĕркесем. Кашни шкул ачин Туймăрса сăмахĕсене пăхмасăр калама вĕренсен аван пулмалла та çав, литература каçĕнче те янăрамалла ытарма çук хăватлă сăмахсем.
Юхма Мишши - ырми-канми ĕçчен. Вулакана "Уйăх тулнă каç", "Кашнин хăйĕн телейĕ", "Шуракăш "тĕкĕ", "Хĕвел тĕрри" тата ытти пьесăсем çырса парнелерĕ. Çак пьесăсем тăрăх лартнă спектакльсене тĕрлĕ çценăсем çинче курса савăнчĕç. Унăн пьесисем тăрăх лартнă спектакльсене тĕрлĕ çĕр-шывсенче те кăтартрĕç.
Юхма Мишши - ачасен тусĕ те. Ачасен театрĕ валли ятарласа пьесăсем çырчĕ. Çав пьесăсем "Пуканепе Катемпи" ятпа уйрăм кĕнекен тухрĕç. "Пуканесем юмах çĕр-шывĕнче" кĕнекене кĕнĕ пьесăсене те ачасем валли çырнă. Чăваш халăх писателĕн ачасем валли çырнă пьесисене тĕнчери тĕрлĕ театрсенче лартнă.
Юхма Мишши сăввисем тăрăх композиторсем нумай-нумай юрă кĕвĕленĕ.
Умĕн калани // Борисов, Б. И. Юхма Мишши пурнăçĕпе пултарулăхне шкулта вĕрентесси / Борис Иванович Борисов, Вениамин Иванович Димитриев, Роза Николаевна Петрова-Ахтимирова. – Шупашкар, 2005. – С. 3-5.
|
